توضیحات
تاریخ بیداری ایرانیان کتابی در مورد تاریخ نهضت مشروطیت ایران است که توسط ناظم الاسلام کرمانی نوشته و به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی تصحیح شده است. بیشتر کتاب شامل خاطرات روزانه ناظم الاسلام از ذیحجه ۱۳۲۲ (قمری) تا رجب ۱۳۲۷ (قمری) است. او در این کتاب نقطه شروع ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر دانسته و ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را پادشاهانی دمدمی مزاج و ساده لوح معرفی کرده است.
نثر کتاب ساده و روان است. ادوارد براون مؤلف تاریخ ادبیات ایران، کتاب را از نظر سبک و جمله بندی و استناد بر تاریخ های عمومی افرادی چون رضاقلی خان هدایت و محمدتقی خان سپهر برتر دانسته است.
کتاب تاریخ بیداری ایرانیان شامل مقدمه اى بلند از نویسنده پیش از جلد اول کتاب وجود دارد که به شرح حال آزادى خواهانى مانند سید جمال الدین اسدآبادى و میرزا رضا کرمانى، روحانیانى چون سید محمد طباطبایى و دولت مردان ترقى خواهى چون میرزا حسین خان سپه سالار و امیرکبیر مى پردازد. ناظم الاسلام نقطه آغازین ترقى ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر مى داند و حالات ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه را شرح مى دهد و آنان را پادشاهانى «دمدمى مزاج» و «ساده لوح» مى خواند. او هم چنین شرح مبسوطى درباره امتیازنامه رژى نوشته و به دعواى میان علما و دربار بر سر این امتیاز پرداخته و نامه ها و تلگرام هاى فراوان این دو گروه را به یک دیگر آورده است.
پس از این زندگى نامه گروهى از رجال هم روزگار نویسنده و رویدادهاى دوره ناصرى و مظفرى در جلدهاى یکم تا سوم گزاش مى شود. جلد یکم رویدادهایى از ذى الحجه ۱۳۲۲ تا رمضان ۱۳۲۴ را در بر دارد. درون مایه سه جلد نخست کتاب، مباحث مطرح شده در انجمن مخفى، واقعه کرمان و غوغاى میان متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک یا مدرسه چال، ذکر تاریخچه اى از وضع ارامنه و رواج شایعه تکفیر مظفر الدین شاه به فتواى سید عبداللّه بهبهانى به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، بیان رویدادهایى درباره هجرت علما به آرام گاه حضرت عبدالعظیم و سپس قم و تحصن آنان در سفارت انگلیس تا صدور فرمان مشروطیت مظفر الدین شاه است که با ذکر نام هاى روزنامه ها و مدارس موجود در دوره مظفرى به پایان مى رسد. ناظم الاسلام کوشیده است که در جلد یکم رویدادها را روز به روز بنویسد؛ چنان که مطالب جلد سوم، ثبت روز به روز وقایع از هجدهم جمادى الاولى ۱۳۲۴ تا اول رمضان ۱۳۲۴ است.
جلد دوم، جلدهاى چهارم و پنجم و اضافات و ملحقات و وقایع شوال ۱۳۲۴ را تا رجب ۱۳۲۷ در بر دارد. به گمان ما، نویسنده گزارش هاى خود را تا رویدادهاى بیستم صفر ۱۳۲۵ براى چاپ آماده کرده بوده که با آشکار شدن مخالفت محمدعلى شاه با مجلس و رویارویى شاه و ملت با یک دیگر، زمینه را براى نشر دیگر جزوه هایش آماده ندیده و از سامان دهى آنها خوددارى کرده و تا جمادى الاولى ۱۳۲۶ ساکت مانده است. ناظم الاسلام از چهارم جمادى الاولى ۱۳۲۶ به ثبت وقایع روزانه ادامه داد، اما این بار بر اثر پیش آمدن اوضاع ویژه اى پس از بستن مجلس به توپ که از آن به «یوم التوپ» یاد مى کند و تعطیلى مشروطه، لحن خود را تغییر داد و راه احتیاط را در پیش گرفت. یادداشت هاى این دوره او کمابیش با عباراتى آمیخته که نشان دهنده هراسناکى نویسنده اند. وى گاهى نیز از نوشتن وقایع خوددارى کرده و حتى به سران مشروطه تاخته و ملک المتکلمین (حاج میرزا نصر اللّه) و سید جمال واعظ را متهم کرده است که مشروطه را بهانه دخل خود کرده اند. وى در بسیارى از جاها، از جهل مردم مى نالد و آن را مانع ترقى مى شمرَد.
آخرین جلد کتاب، با شرح رویدادهاى سیزدهم رجب ۱۳۲۷ به پایان مى رسد، اما مطالب نویسنده ناتمام مى ماند و گویى سخن وى دنباله اى داشته که جز یک صفحه درباره رویدادهاى دوازدهم تا چهاردهم رمضان ۱۳۲۹، از آن چیزى بر جاى نمانده است.
