نویسنده,علی رمضانیان
مرداد ۱۴۰۴ – ۲۹ ژوئیه ۲۰۲۵، ۱۵:۰۵ GMT
در حالی‌که اقتصاد ایران طی سال‌های گذشته با بحران‌های ساختاری و فشارهای خارجی متعددی مواجه بوده، تحولات امنیتی اخیر، به‌ویژه جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، شرایط را به مرحله‌ای بی‌سابقه از رکود و نااطمینانی سوق داده است.
اگرچه برخی آمارهای رسمی از ثبات نسبی حکایت دارند، اما گزارش‌های میدانی و داده‌های مستقل، تصویر کاملا متفاوتی را نشان می‌دهند: رکودی فراگیر و خزنده که از صنایع مادر تا بازارهای خرده‌فروشی را در برگرفته است.
دلیل رکود اقتصادی در ایران چیست؟
رکود اقتصادی معمولا با کاهش تولید، افزایش بیکاری، افت درآمد خانوارها و کاهش اعتماد عمومی همراه است. کارشناسان اقتصادی، کاهش تقاضا، نااطمینانی سیاسی، تورم بالا و بی‌ثباتی سرمایه‌گذاری را عوامل کلیدی این وضعیت در ایران می‌دانند. در حال حاضر، به‌نظر می‌رسد تحریم‌های خارجی، درگیری‌های نظامی، و بحران انرژی بیشترین نقش را در تشدید رکود ایفا کرده‌اند.
افت هشداردهنده شاخص شامخ؛ زنگ خطر برای تولید
شاخص «مدیران خرید» یا شامخ (PMI) که از سوی اتاق بازرگانی ایران منتشر می‌شود، در خرداد ۱۴۰۴ به ۴۲/ ۹ کاهش یافت – سطحی پایین‌تر از مرز هشدار. این در حالی است که در اردیبهشت‌ماه همان سال، عدد ۵۰/۸ را ثبت کرده بود.
مهم‌تر از آن، شاخص میزان تولید در همین گزارش عدد ۳۴/۸ را نشان می‌دهد – پایین‌ترین مقدار ثبت‌شده از آغاز اجرای شامخ در مهر ۱۳۹۷. به‌بیان دیگر، بخش تولید کشور در وضعیت تعطیلی یا فعالیت حداقلی قرار گرفته است.
روزنامه شرق در تحلیل این وضعیت نوشته: «بسیاری از بنگاه‌ها نه توان تأمین مواد اولیه دارند، نه انرژی، و نه چشم‌اندازی برای ادامه کار.»
نبود چشم‌انداز روشن؛ سد راه سرمایه‌گذاری
جمشید اسدی، اقتصاددان و مدرس مدرسه بازرگانی بین‌المللی فرانسه در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی، ریشه بحران اقتصادی ایران را در نبود چشم‌انداز روشن می‌داند. به گفته او، سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی، آینده سیاسی و اقتصادی کشور را مبهم می‌بینند و همین مسئله موجب شده تا نتوانند برای آینده برنامه‌ریزی کنند. آقای اسدی تأکید کرد: «هیچ اقتصادی نمی‌تواند در فضایی مملو از انتظار، مذاکره، تهدید جنگ و دوباره مذاکره، مسیر رشد را طی کند. ثبات و اطمینان، پیش‌شرط اساسی برای شکوفایی اقتصادی است.»
صدای رکود از دل بازار
نشانه‌های رکود اقتصادی در ایران تنها به آمارهای رسمی محدود نمی‌شود، فعالان بخش خصوصی نیز زنگ هشدار را به صدا درآورده‌اند. گزارش‌های میدانی نیز از کاهش شدید فروش، افزایش اجاره مغازه‌ها و ناکارآمدی سیاست‌های حمایتی خبر می‌دهند.
در روزهای اخیر، ویدیوهایی از اعتراض شماری از کسبه بازار تهران منتشر شده که از رکود حاکم و هزینه‌های سنگین ابراز نارضایتی می‌کنند. همزمان، منابع صنعتی نیز از رکود جدی در صنعت خودروسازی خبر داده‌اند – هم در خطوط تولید و هم در فروش.
صنایع بزرگ در آستانه تعطیلی
حسین سلاح‌ورزی، رئیس پیشین اتاق بازرگانی ایران، رکود صنعتی خردادماه را «بی‌سابقه» خوانده و نسبت به تشدید آن در تابستان و پاییز هشدار داده است. در صنایع نساجی، شجاع‌الدین امامی رئوف، دبیر انجمن صنایع نساجی ایران، در گفت‌وگو با روزنامه «صمت» از اختلالات گسترده در توزیع محصولات و بازگشت چک‌های صادرشده خبر داده است. وی اختلالات بانکی، حملات سایبری و تعطیلی اصناف را از دلایل این وضعیت می‌داند.
رکود فراگیر اقتصادی در ایران، بخش بزرگی از کسب‌وکارهای کوچک را هم دچار بحران کرده است.
در همین رابطه، یکی از اعضای اتاق بازرگانی ایران نیز که نخواست نامش فاش شود، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی تأکید کرد «بحران تنها محدود به شرکت‌های بزرگ نیست. کسب‌وکارهای خرد مانند مغازه‌داران و فروشندگان کوچک نیز به‌شدت آسیب دیده‌اند. به گفته او، در روزهای اخیر حجم زیادی از چک‌ها برگشت خورده و شرایط مالی این گروه‌ها حتی بحرانی‌تر از بنگاه‌های بزرگ شده است.»
در صنعت قطعه‌سازی خودرو، نظرسنجی از ۶۰ شرکت نشان داده بیش از ۸۰ درصد آن‌ها تعدیل نیرو کرده‌اند یا در آستانه آن قرار دارند
بازار کار در سقوط آزاد
افت محسوس در میزان فروش، کاهش تولید را به دنبال داشته و در نتیجه، شرکت‌های تولیدی و خدماتی با کاهش درآمد و تضعیف توان مالی مواجه شده‌اند. در چنین شرایطی، بسیاری از بنگاه‌ها چاره‌ای جز کاهش دستمزد یا اخراج نیرو برای ادامه فعالیت ندارند.
پلتفرم کاریابی جاب‌ویژن در گزارشی اعلام کرد که پس از جنگ ۱۲ روزه، تعداد فرصت‌های شغلی با افت ۸۱ درصدی مواجه شده است. صنایع «گردشگری و هتلداری»، «تبلیغات» و «پیمانکاری خدماتی» بیشترین آسیب را دیده‌اند.
در صنعت قطعه‌سازی خودرو، نظرسنجی از ۶۰ شرکت نشان داده بیش از ۸۰ درصد آن‌ها تعدیل نیرو کرده‌اند یا در آستانه آن قرار دارند. براورد کارشناسان حاکی است احتمال از بین رفتن ۴۰۰ هزار شغل تا پایان تابستان وجود دارد.
استارتاپ‌ها و اقتصاد دیجیتال در آستانه فروپاشی
استارتاپ‌ها و شتاب‌دهنده‌ها نیز از رکود در امان نمانده‌اند. گزارش «زومیت» حاکی از آن است که بسیاری از آن‌ها ۴۰ تا ۶۰ درصد نیروی کار خود را تعدیل کرده‌اند. یکی از افراد نزدیک به یک استارتاپ بزرگ به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «ادامه فعالیت در فضای اقتصاد دیجیتال تقریباً غیرممکن شده است. سرمایه‌گذاری‌ها متوقف شده، اختلالات اینترنتی گسترده است و بسیاری از تیم‌ها ناچار به تعطیلی شده‌اند.»
اغلب شرکت‌های صنعت لوازم خانگی آماده هستند نیروی انسانی خود را کاهش دهند
صنعت لوازم خانگی؛ آماده برای تعدیل گسترده
وضعیت صنعت لوازم خانگی هم بحرانی شده است. اغلب شرکت‌های این صنعت آماده هستند نیروی انسانی خود را کاهش دهند. یکی از مدیران یک شرکت تولید کننده لوازم خانگی با بیش از ده هزار نیرو، که نخواست نامش فاش شود، به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «فروش به شدت کاهش یافته و توان پاسخگویی به بازار را نداریم. احتمال می‌رود بین ۳۰ تا ۴۵ درصد از کارکنان تعدیل شوند.»
او افزود: «قرار بود تعداد نیروها تا پایان سال افزایش یابد، اما نه‌تنها افزایش اتفاق نخواهد افتاد، بلکه کاهش نیرو نیز قطعی است.»
آینده مبهم
همزمان با رکود تولید، کاهش تقاضا، و اختلال در بازار کار، بخش‌های بزرگی از اقتصاد ایران در وضعیت انتظار و تعلیق به‌سر می‌برند. تحلیلگران هشدار می‌دهند که بدون ثبات سیاسی، سیاست‌گذاری شفاف و کاهش تنش‌های خارجی، چشم‌انداز اقتصادی ایران در نیمه دوم ۱۴۰۴ همچنان در ابهام باقی خواهد ماند.